Stosowanie kompresjoterapii, której nie należy mylić z kompresoterapią, znane jest ludzkości od zamierzchłych czasów. W wykopaliskach w starożytnym Egipcie znaleziono ślady bandażowania kończyn. W starożytnym Rzymie legioniści, którzy pokonywali długie trasy w czasie przemarszu wojsk, bandażowali stopy i łydki, w celu zmniejszenia występowania obrzęków. Natomiast rzymski encyklopedysta Aurelius Cornelis Celso, w swoim dziele De Medicina, opisywał stosowanie bandaży w leczeniu owrzodzeń podudzi.

Terapia kompresyjna jest często stosowaną metodą leczenia w stanach chorobowych, związanych z niewydolnością żylną (żylaki, obrzęk żylny, zmiany troficzne i owrzodzenia goleni, zakrzepica żylna czy jej powikłanie – zespół pozakrzepowy) i limfatyczną kończyn dolnych. Stosowanych jest wiele form terapii uciskowej. Obejmują one bandaże elastyczne o różnym stopniu rozciągliwości, wyroby pończosznicze (podkolanówki, pończochy i rajstopy) oraz urządzenia pneumatyczne, tzw. przerywany ucisk pneumatyczny. Wyroby uciskowe cechują się tzw. stopniowanym uciskiem, tzn. wywierają największy ucisk w okolicy stawu skokowego, a poziom ucisku stopniowo zmniejsza się w kierunku kolana i uda. Są one produkowane zgodnie ze ścisłymi specyfikacjami medycznymi i technicznymi. Trwałość wyrobów wynosi od 3 do 6 miesięcy, w zależności od intensywności użytkowania i materiałów, z których zostały wykonane. Po tym okresie niezbędna jest wymiana, na nowy produkt, który zapewni odpowiedni poziom ucisku.

Pacjenci nie lubią terapii uciskowej

Efekt działania zależy w znacznym stopniu od regularności stosowania ucisku przez pacjenta. Jednak znaczna grupa osób nie toleruje ucisku, a problemy z ich przestrzeganiem zaleceń nie są rzadkością. W licznych badaniach oceniono, że procent pacjentów, niewłaściwie stosujących wyroby uciskowe lub niestosują- cych ich wcale, wynosi od 30 do 65 proc. Główne powody, jakie wymieniane są przez pacjentów, to: zbyt duży ucisk powodujący ból, dyskomfort, utrudnione zakładanie, uczucie palenia lub go- rąca (szczególnie w okresie letnim), podrażnienie skóry lub alergia, stosunkowo wysoki koszt zakupu. Ważne jest wyjaśnienie, dlaczego pacjent nie używa się pończoch. Wiele problemów da się uniknąć lub je rozwiązać w prosty sposób. Problem zbyt dużego ucisku można rozwiązać stopniowym przyzwyczajaniem się do noszenia wyrobu przez krótkie okresy w ciągu dnia lub zmniejszając stopień ucisku. Można również zalecić zmianę materiału, z którego wykonana jest pończocha oraz zapewnić pacjentom od- powiednie informacje i wyjaśnienia na ten temat. Stopień ciśnienia, wywieranego przez wyroby, jest podzielony na kilka klas (od 1 do 4). Niestety, nie ma jednego standardu na całym świecie. Jest to powodem sporego zamieszania. Podsumowując, na ucisk wpływają różne czynniki: elastyczność i sztywność materiału pończoch, rozmiar i kształt nóg użytkownika oraz stopień aktywności ruchowej użytkownika. Nieco odmienną grupę wyrobów, od wyrobów kompresyjnych leczniczych, stanowią pończochy przeciwzakrzepowe. Są one przeznaczone dla pacjentów obłożnie chorych lub leżących w okresie okołooperacyjnym, a ich głównym celem jest zapobieganie zakrzepicy żylnej. Ich stopień ucisku sięga 15 – 18 mmHg.

Ogólne wskazania do stosowania

Komu „pończocha” przyniesie korzyści? Stosowanie wyrobów uciskowych ma na celu zmniejszanie nasilenia objawów i redukcję obrzęku. Stopień ucisku należy dostosować do stopnia zaawansowania choroby i zastosować najniższą klasę ucisku, która będzie prowadziła do ustępowania objawów.

Według wytycznych „Indications for medical compression stockings in venous and lymphatic disorders: An evidence-based consensus statement” opublikowanych we Phlebology w 2018 roku, rekomenduje się stosowanie wyrobów uciskowych dla zmniejszenia objawów przewlekłej choroby żylnej oraz poprawy jakości życia (rekomendacja 1 i 2; stopień wytycznych 1 B). Rekomenduje się również stosowanie wyrobów uciskowych, celem prewencji obrzęków i ich redukcji u pacjentów z przewlekłą chorobą żylną. Grupa, która dodatkowo odnosi korzyści ze stosowania kompresjoterapii to są zdrowe osoby, u których objawy wynikają na przykład z wykonywanej pracy (rekomendacja 3 i 4; stopień wytycznych 1 B).

Zastosowanie wyrobów uciskowych w przewlekłej chorobie żylnej

Kompresjoterapia w przewlekłej chorobie żylnej to, obok farma- koterapii i modyfikacji stylu życia, podstawowa metoda leczenia zachowawczego. Nie wpływa ona na obecność żylaków ani nie spowoduje ich zaniku, ale łagodzi objawy i może spowalniać postęp choroby. W wielu badaniach, oceniających skuteczność pończoch o stopniowanym ucisku u pacjentów ze wszystkich klas przewlekłej choroby żylnej, ocenianej w klasyfikacji CEAP, odnotowano poprawę w zakresie objawów, takich jak ból i obrzęk, a także poprawę poziomu aktywności i samopoczucia oraz jakości życia. Uważa się, że kompresjoterapia nie wypływa na obec - ność zmian skórnych w zakresie kończyn dolnych (wyprysk żylny, atrapie blanche, przebarwienia na skórze). Wykazano jednak, że dzięki niej wycofują się zmiany o charakterze lipodermatosclerosis (zwłóknienie skóry). Nie ma wystarczających dowodów, aby określić, jaka długość wyrobu o stopniowanym ucisku była najkorzystniejsza – podkolanówka czy pończocha. Podkolanówka jest najbardziej podstawową formą kompresjoterapii. Dobór produktu należy uzgodnić z pacjentem, tak aby ich stosowanie było dla niego jak najmniej uciążliwe, np. zwracając uwagę na obecność dużych poszerzonych naczyń żylnych w okolicy stawu kolanowego, które uciskane przez górną krawędź podkolanówki mogą powodować dolegliwości bólowe, a nawet miejscową zakrzepicę żylną. Udowodniono, że wyroby uciskowe (szczególnie te o ucisku na poziomie 30 – 40 mm Hg) są skuteczniejsze niż pończochy o średnim i niskim ucisku w przyspieszaniu gojenia się owrzodzenia żylnego i zapobieganiu nawrotom. Sama redukcja obrzęku powoduje zmniejszenie rozciągnięcia skóry i tym samym zmniejszenie powierzchni owrzodzenia. Należy pamiętać, że kompresjo- terapia jest jedną z wielu metod, stosowanych w tym wskazaniu; a w połączeniu z leczeniem zabiegowym niewydolności naczyń żylnych i bezpośrednim leczeniem owrzodzenia, za pomocą specjalistycznych opatrunków, uzyskuje jeszcze wyższą skuteczność.

Kompresjoterapia „na leżąco” – profilaktyka przeciwzakrzepowa

W przypadku niewydolności żylnej lub obrzęków limfatycznych, wykorzystywane są wyroby uciskowe o ucisku na poziomie stawu skokowego ponad 21 mmHg. W przypadku kompresji w profilaktyce zaleca się wyroby o mniejszej sile ucisku od 15 do 18 mmHg. Stosują je pacjenci leżący, u których taka siła ucisku jest wystarczająca. Wywierany ucisk wspomaga przepływ krwi w pozycji leżącej i wpływa na zmniejszenie światła naczyń żylnych powierzchownych. Przeprowadzono wiele randomizowanych badań na różnych grupach pacjentów leczonych zachowawczo lub operacyjnie, które pozwoliły na jednoznacznie stwierdzenie, że zastosowanie kompresjoterapii zmniejsza znacząco ilość przypadków zakrzepicy w obrębie kończyn dolnych. Dodatkowo wy- kazano, że połączenie kompresjoterapii z profilaktyką farmakologiczną jest bardziej skuteczne. Potwierdzeniem tego są wyniki badania, w którym zakrzepica żył głębokich wystąpiła u 13% pacjentów, stosujących pończochy o stopniowanym ucisku, w po- równaniu z 26% pacjentów bez pończoch. W kolejnym badaniu pończochy uciskowe zastosowano w połączeniu z inną metodą profilaktyczną (farmakologiczną). Zakrzepica żył głębokich rozwinęła się u 4% pacjentów, którzy stosowali mieszaną formę profilaktyki w porównaniu z 16% pacjentów, którym podano tylko farmakoterapię. Wyroby uciskowe mają ponadto dodatkową zaletę, nie wpływają na krzepnięcie krwi, w przeciwieństwie do heparyn drobnocząsteczkowych, więc nie zwiększają ryzyka krwawienia. Ma to szczególne znaczenia dla pacjentów pooperacyjnych, z zaburzeniami krzepnięcia lub po rozległych urazach, kiedy niezbędne może być odroczenie profilaktyki farmakologicznej.

TABELA 1. KLASYFIKACJA STOPNI UCISKU WYROBÓW KOMPRESYJNYCH

	KLASYFIKACJA /SIŁA UCISKU (mmHg)
STOPIEŃ/KLASA	NIEMIECKA (RAL)	FRANCUSKA (ASQUAL)
1	18 do 21	10 do 15
2	23 do 32	15 do 20
3	35 do 45	20 do 36
4	>60

 

Osoby zdrowe również zgłaszają objawy

Wiele zawodów (usługi gastronomiczne, bankowość, linie lotnicze, pielęgnacja włosów i opieka medyczna) wymaga od pracowników spędzenia większości czasu (nawet 70 – 90%) podczas dnia pracy w pozycji stojącej lub siedzącej. W większości przypadków pracownicy nie obserwują u siebie żadnych objawów, niemniej czasami obserwuje się ich znaczące zmęczenie i dyskomfort na koniec dnia pracy. Osoby takie odczuwają puchnię- cie stóp i podudzi, uczucie ich „ciężkości” i rozpierania lub rozlany ból kończyn dolnych. Jest to bezpośrednio wynikiem wpływu długotrwałego przebywanie w pozycji stojącej i zmniejszonej aktywności ruchowej. Skutkuje to: zmniejszeniem powrotu żylnego, przemieszczaniem się płynów do przestrzeni międzykomórkowej oraz zwiększenie ryzyka przewlekłej choroby żylnej. Dostępne w sprzedaży wyroby uciskowe skutecznie redukują obrzęk w okolicy kostek i stóp, zmniejszają jednocześnie ilość zalegającej krwi żylnej oraz dyskomfort w dolnej części ciała. Ich działanie jest jednak ograniczone, tzn. działają tylko wtedy, gdy są stosowane. Zaprzestanie ich stosowania powoduje nawrót objawów. Przeprowadzono badania nad występowaniem obrzęku, związanego z pracą i przebywaniem w pozycji stojącej. Okazało się, że wyroby uciskowe są preferowaną metodą wśród uczestników badania, których zapytano o skuteczność leczenia. Przeprowadzonych w tym zakresie badań nie jest dużo, ale pozwalają one na stwierdzenie, że stosowanie wyrobów o niewielkim ucisku (klasa 1) skutecznie zapobiega obrzękom „zawodowym” i in- nym wynikającym z tego faktu objawom. Sugeruje się również, że powinno zalecać się pracownikom stosowanie kompresjoterapii w celu zapobieżenia rozwojowi przewlekłej choroby żylnej.

Obrzęki u ciężarnych

Pojawiające się w trakcie ciąży dolegliwości (bóle, obrzęki, kurcze, uczucie rozpierania), związane z kończynami dolnymi, to kilka nakładających się na siebie problemów, wynikających ze zmian hormonalnych i powiększającej się macicy. Powiększająca się macica uciska na naczynia żylne miednicy, a zmiany hormonalne doprowadzają do szeregu różnych przemian w ciele kobiety. Znacząco wzrasta objętość krwi krążącej, a układ hor - monalny wpływa na wiotkość naczyń żylnych, powodując ich poszerzanie się. Skutkuje to pojawieniem się żylaków de novo

lub nasileniem się objawów już wcześniej obecnej niewydolności żylnej. Szczęśliwie dla pacjentek w okresie kilku miesięcy po zakończeniu ciąży, nowopowstałe żylaki w 70% ulegają regresji. Powyższe zmiany skutkują również pojawieniem się obrzęków w zakresie kończyn dolnych, co jest typowe dla kobiet ciężarnych. Nawet do 80% pacjentek w 2. i 3. trymestrze ciąży uskarża się na ich obecność. Dodatkowo gwałtownie pojawiające się obrzęki, szczególnie asymetryczne, budzą niepokój i mogą świadczyć o zakrzepicy żylnej, a w konsekwencji o zagrożeniu dla życia wynikającego z zatorowości płucnej. Okresem o szczególnie zwiększonym ryzyku zakrzepicy żylnej i zatorowości płucnej jest okres okołoporodowy i ryzyko to utrzymuje się nawet przez 6 tygodni po porodzie.

Wyroby uciskowe zastosowane w leczeniu obrzęków kończyn dolnych u ciężarnych nie ingerują w organizm kobiety tak jak leki i nie wpływają w żaden sposób na płód. Niewielkie randomizowane badanie pozwoliło stwierdzić, że pończochy o stopniowanym ucisku nie zapobiegają powstawaniu żylaków, ale znacząco redukują objawy, związane z kończynami dolnymi i poprawiają komfort życia kobiet w ciąży. Ponadto wyroby uciskowe wspomagają przepływ krwi w kończynach dolnych i zapobiegają w znaczącym stopniu powstawaniu zakrzepicy żylnej. U kobiet, stosujących w ciąży wyroby uciskowe, zaobserwowano dodatkowo zmniejszenie nasilenia wymiotów ciężarnych.

PRZECIWWSKAZANIA DO STOSOWANIA WYROBÓW UCISKOWYCH Stosowanie wyrobów uciskowych jest stosunkowo bezpieczne i cechuje się niewielkimi możliwymi powikłaniami, którą są łatwe do uniknięcia przy stosowaniu się do kilku prostych zasad. 1. Podejrzewana lub potwierdzona choroba tętnic obwodowych, w tym historia przeszczepów pomostowania tętnic obwodowych. Zalecając stosowanie wyrobów uciskowych, musimy ocenić stopień ukrwienia kończyny, wykonując badanie tętna. Jeśli tętno nie jest obecne, konieczne jest wykonanie badania ABI (wskaźnik kostka-ramię). Uzyskanie wyniku 0,8 – 0,9 pozwala stosować kompresjoterapię z zachowaniem ostrożności i obniżonym stopniem ucisku. Natomiast wynik poniżej 0,6 – 0,5 jest bezwzględnym prze- ciwwskazaniem. Po operacji pomostowania naczyniowego, w kończynach dolnych, z poprawą ukrwienia kończyny, możliwe jest stosowanie wyrobów kompresyjnych, jeśli nie ma bezpośredniego ucisku na pomost naczyniowy. Sugerowane jest unikanie stosowania kompresji na pomosty pozaanatomiczne (nadpowięziowe). 2. Ciężka neuropatia obwodowa lub inna przyczyna zaburzeń czucia. Zaburzenia czucia mogą spowodować, wynikające z tego, powstanie różnego rodzaju uszkodzeń skóry, otarć i ran w miejscach zagięć materiału. 3. Alergia na materiał, z którego wykonane są pończochy, należy do stosunkowo rzadkich powikłań. Ocenia się, że występuje poniżej 1/10 000 takich przypadków. Zmiany w metodach produkcji, powszechne stosowanie bawełny oraz unikanie stosowania naturalnych gum i lateksu, wpływają na dobrą tolerancję wyrobów. Najczęściej zgłaszane przez pacjentów objawy, sugerujące reakcję uczuleniowa, są wynikiem podrażnienia i wysuszenia skóry oraz brakiem odpowiedniej jej pielęgnacji podczas stosowania produktu. 4. Masywny obrzęk nóg lub obrzęk płuc, spowodowany zastoinową niewydolnością serca. Obrzęki związane z niewydolnością krążenia stanowią przeciwwskazanie do stosowania kompresjoterapii, co związane jest z ryzykiem nasilenia niewydolności krążenia. W opracowaniu dotyczącym przeciwwskazań, opublikowanym w 2020 roku, pod redakcją E. Rabe, uznano, że możliwe jest stosowanie kompresjoterapii w wybranych przypadkach (NYHA I i NYHA II), pod warunkiem jednakże zachowania odpowiednich środków ostrożności oraz niewielkiego ucisku, najlepiej za pomocą bandaży kompresyjnych. Ponadto rekomenduje się niestosowanie kompresjoterapii w niewydolności krążenia w stopniu III i IV wg klasyfikacji NYHA. 5. Miejscowe stany skóry lub tkanek miękkich, w tym niedawny przeszczep skóry oraz delikatna „bibułkowa” skóra, jak również sączące zapalenie skóry i ciężkie zapalenie tkanki łącznej. Stosowane kompresjoterapii sprzyja gojeniu owrzodzeń żylnych goleni. W takim przypadku wymaga dodatkowo zastosowania opatrunków specjalistycznych, pokrywających owrzodzenie i pochłaniających wydzielinę z ran oraz ewentualne zastosowania antybiotyków. W przypadku bardzo rozległych stanów zapalnych i uogólnionych infekcji, decyzję podejmuje się indywidulanie po rozpatrzeniu zagrożeń i korzyści. 6. Ekstremalna deformacja nogi lub nietypowy jej kształt bądź rozmiar, uniemożliwiający prawidłowe dopasowanie wyrobów uciskowych.

 

Kompresja profilaktyczna wysoko w chmurach

Długotrwała podróż samolotem, trwająca nieprzerwanie przez co najmniej 4 godziny, jest istotnym czynnikiem ryzyka wy- stąpienia zakrzepicy żył głębokich, która jest konsekwencją unieruchomienia w ciasnej niewygodnej przestrzeni (fotel samolotu) i niekorzystnych warunków, panujących w samolocie, takich jak: obniżona ilość tlenu, powodująca spadki saturacji krwi na wysokości ok. 2000 n.p.m., czy znacząco obniżona wilgotność powietrza, powodująca przyspieszone odwodnienie jak na pustyni. Ryzyko wystąpienia zakrzepicy po locie samolotem, ocenione na podstawie wielu badań (14 RCT), według wytycznych ACCP (American Colege of Chest Phisician) wynosi od 0,5 do 2,8%. W wybranych populacjach chorych (badani powyżej 50. roku życia, podczas lotu trwającego ponad 8 godzin) może osiągnąć nawet 10%. Podstawowe zalecenia, dotyczące profilaktyki, mówią o zakładaniu wygodne- go ubrania, częstych ćwiczeniach (naprzemienne zginanie i prostowane stóp lub spacerach) oraz regularnym spożywaniu obojętnych płynów wraz z unikaniem kawy i alkoholu jako czynników sprzyjających odwodnieniu. Wyroby uciskowe znakomicie wpisują się w ten panel zaleceń profilaktycznych. Przeprowadzone w 2006 roku badanie wykazało, że stosowanie wyrobów uciskowych (siła ucisku na poziomie stawu skokowego 15 – 30 mmHg, znacząco zmniejsza ryzyko bezobjawowej zakrzepicy żył kończyn dolnych (0,2%) w stosunku do osób, które nie stosowały ucisku. W wytycznych „Profilaktyki i leczenia żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej”, opublikowanych w Medycynie Praktycznej w 2012 roku, znalazły się zalecenia, sugerujące stosowanie kompresjoterapii u osób z podwyższonym ryzykiem zakrzepicy, a w przypadku wysokiego ryzyka sugerujące dodatkowo profilaktyczną dawkę heparyny drobnocząsteczkowej. Nie bez znaczenia jest również fakt, zaobserwowany w analizie przeprowadzonej w Au- stralii, znacznej poprawy komfortu, redukcji bólu kończyn dolnych oraz obrzęków, związanych z długotrwałym siedzeniem. Zaskakujące są dodatkowe działania kompresjoterapii, takich jak: obserwowany wpływ na zwiększenie poziomu energii i koncentracji oraz redukcja senności po locie samolotem.

KOMENTARZ LEK. JACKA TULIMOWSKIEGO – REDAKTORA NACZELNEGO MAGAZYNU „NOWY GABINET GINEKOLOGICZNY” Siedzący tryb życia, zmniejszenie częstości wysiłków fizycznych czy nadwaga, to tylko niektóre z czynników, predysponujących do powstawania obrzęków kończyn dolnych oraz pojawienia się objawów niewydolności żylnej. W ciąży, u większości pacjentek, pojawiają się żylaki lub nasilają się objawy wcześniej występującej niewydolności żylnej. Powyższe zmiany skutkują występowaniem obrzęków, zwłaszcza w zakresie kończyn dolnych. W drugim i trzecim trymestrze dolegliwości te dotyczą nawet 80% ciężarnych. Objawy zawsze niosą ze sobą zagrożenie pod postacią zakrzepicy żylnej, a w konsekwencji możliwości powstania zatorowości płucnej, obarczonej wysokim ryzykiem zagrożenia życia. Okres okołoporodowy to czas o największym stopniu zagrożenia zarówno zakrzepicą żylną, jak i zatorowością płucną, a podwyższone ryzyko tych patologii utrzymuje się z reguły do końca połogu. Aby zmniejszyć częstość występowania w ciąży obrzęków kończyn dolnych, a także powikłań zakrzepowo-zatorowych, zaleca się stosowanie wyrobów uciskowych. Kompresjoterapia nie ingeruje w zdrowie ciężarnej, a także w żaden sposób nie wpływa na dobrostan płodu. Zaobserwowano, że stosowanie pończoch o stopniowanym ucisku znacznie redukuje powstawanie obrzęków, wspomaga prawidłowy prze- pływ krwi w kończynach dolnych, a tym samym w znaczący sposób redukuje powstanie zakrzepicy żylnej.

 

Kompresjoterapia jest w Polsce metodą mało stosowaną pomimo dostępności zarówno konsultacji lekarzy flebologów, jak i możliwości dobrania odpowiedniego wyrobu uciskowego. W większości szpitali na zachodzie Europy, kompresjoterapia jest metodą rutynowego postępowania okołoporodowego przed- i pooperacyjnego zarówno w położnictwie i ginekologii, jak również w chirurgii i onkologii. Z licznych prac, dotyczących korzystnych efektów kompresjoterapii, wynika, że oprócz działania prewencyjnego (obrzęki, zakrzepica), zmniejszamy także ilość powikłań poporodowych i pooperacyjnych.

Podsumowanie

Terapia kompresyjna jest często wykorzystywaną metodą leczenia w stanach chorobowych, związanych z obrzękami i dolegliwościami, na tle niewydolności żylnej i limfatycznej kończyn dolnych lub pro- filaktyką wystąpienia zakrzepicy żylnej. Jej stosowanie jest stosunkowo proste i nie wymaga wysoko specjalistycznej wiedzy, a tylko przestrzegania podstawowych zasad jej stosowania. Dodatkowo cechuje się niskim ryzykiem działań niepożądanych i powikłań.

Autor: dr n. med. Marcin Kucharzewski

Specjalista chirurgii ogólnej oraz chirurgii naczyń. Sekretarz Generalny Polskiego Towarzystwa Flebologicznego.

PIŚMIENNICTWO:

1. Indications for medical compression stockings in venous and lymphatic disorders: An evidence-based consensus statement E Rabe, H Partsch, J Hafner, C Lattimer, G Mosti, M Neumann, T Urbanek, M Huebner, S Gaillard, P Carpentier Phlebology 2018, Vol. 33 (3) 163–184

2. Risks and contraindications of medical compression treatment – A critical reap- praisal. An international consensus statement E Rabe, H Partsch, N Morrison, M H Missner, G Mosti, C R Lattimer, P H Carpentier, S Gaillard, M Junger, T Urbanek, J Hafner, M Patel, S Wu, J Caprini, F Lurie, T Hirsch Phlebology 2020, Vol. 35 (7) 447–460

3. Influence of compression hosiery on physiological responses to standing fatigue in women W J. KRAEMER, J S. VOLEK, J A. BUSH, et all. The Human Performance Laboratory, Ball State Uni MEDICINE & SCIENCE IN SPORTS & EXERCISE 2000 2

4. Compression stockings prophylaxis of emergent varicose veins in pregnancy: a prospective randomised controlled study. Thaler E, Huch R, Huch A, et al. Swiss Med Wkly 2001;131:659–62.

5. Frequency and prevention of symptomless deep-vein thrombosis in long-haul flights: a randomised trial. Scurr JH, Machin SJ, Bailey-King S, Mackie IJ, McDonald S, Smith PDC. The Lancet. 2001;357 (9267): 1485-9.

6. Compression stockings for preventing deep vein thrombosis in airline passengers. Clarke M, Hopewell S, Jusczak E, et al. Cochrane Database Syst Rev. 2006 (2)

 

Artykuł opublikowany w numerze Nowy Gabinet Ginekologiczny nr. 2/2023 s. 14-18