Szczepienia przeciwko SARS CoV-2. Powszechne szczepienia są jednym z najskuteczniejszych metod transmisji chorób zakaźnych, dotyczy to także pandemii COVID-19. Większość aktualnych badań wskazuje jasno, że szczepionki przeciwko SARS-CoV-2 są wyjątkowo bezpieczne, jednak nadal możliwe są rzadkie ogólnoustrojowe skutki uboczne ich stosowania.
W połowie listopada 2021 r. aż sto dziewięćdziesiąt cztery szczepionki były w fazie badań przedklinicznych, zaś sto trzydzieści dwa preparaty były na różnych etapach badań klinicznych
W ciągu kilku tygodni po wprowadzeniu do obrotu szczepionki Pfizer/BioNTech amerykańskie CDC poinformowało o 21 przypadkach wstrząsu anafilaktycznego po szczepieniu preparatem BNT162b2 (11,1 przypadków na 1 mln. dawek), przy czym 71% z nich miało miejsce w ciągu 15 min po zaszczepieniu
Według amerykańskiego Advisory Committee on Immunization Practices po podaniu ok. 300 mln. dawek szczepionek mRNA przeciwko SARS-CoV-2 do 11.06.2021 zgłoszono 1226 doniesień o prawdopodobnych przypadkach zapalenia mięśnia sercowego/osierdzia do bazy VAERS
Abstrakt: Powszechne szczepienia są jednym z najskuteczniejszych metod transmisji chorób zakaźnych, dotyczy to także pandemii COVID-19. Większość aktualnych badań wskazuje jasno, że szczepionki przeciwko SARS-CoV-2 są wyjątkowo bezpieczne, jednak nadal możliwe są rzadkie ogólnoustrojowe skutki uboczne ich stosowania. Ogólnoświatowy nadzór nad jakością szczepionek przeciwko SARS-CoV-2 ma kluczowe znaczenie dla zapewnienia bezpieczeństwa, utrzymania zaufania i prowadzenia spójnej polityki informacyjnej. Na całym świecie utrzymują się wciąż mity i obawy dotyczące prawdopodobnych zdarzeń niepożądanych w wyniku szczepień.
Słowa kluczowe: pandemia, szczepionki przeciwko SARS-CoV-2, niepożądane odczyny poszczepienne
Cytat: Dzieciątkowski T. Otto P. Golke A. Szczepienia przeciwko SARS CoV-2 i związane z nimi niepożądane odczyny poszczepienne, Nowy Gabinet Ginekologiczny nr. 5/2021 (60) s. 12-14
Pandemia COVID-19 spowodowała niespotykane na taką skalę obciążenie personelu medycznego na całym świecie i doprowadziła do bezprecedensowego paraliżu systemów opieki zdrowotnej oraz światowego kryzysu gospodarczego (1). Od jej początkowej fazy w pierwszej połowie 2020 roku naukowcy z całego świata pracowali nad zmianą przeznaczenia istniejących już leków lub też nad opracowaniem de novo szczepionek przeciwko SARS-CoV-2 (2). Według informacji z na 12.11.2021 r., sto dziewięćdziesiąt cztery szczepionki są w fazie badań przedklinicznych, zaś sto trzydzieści dwa preparaty są na różnych etapach badań klinicznych (3). Do 12.11.2021. organy regulacyjne w różnych częściach świata przyznały 25 szczepionkom dopuszczenie warunkowe (4), zaś 24.08.2021 amerykańska FDA przyznała szczepionce mRNA opracowanej przez Pfizer/BioNTech pełne dopuszczenie do obrotu (5).
Szczepienia przeciwko SARS CoV-2 - Reakcje niepożądane
Dla czterech obecnie (15.11.2021) zarejestrowanych na terenie Unii Europejskiej szczepionek przeciwko SARS-CoV-2 (Ryc.1) większość zgłaszanych podczas badań klinicznych reakcji niepożądanych miała nasilenie łagodne do umiarkowanego, a tylko kilka miało charakter ciężki.
Ryc.1. Szczepionki przeciwko SARS-CoV-2 zarejestrowane na terenie Unii Europejskiej (15.11.2021)
Wszystkie z nich ustępowały najczęściej w ciągu 3 – 4 dni. Powszechnie zgłaszanymi miejscowymi reakcjami były: ból w miejscu wstrzyknięcia, obrzęk i zaczerwienienie. Reakcje ogólnoustrojowe obejmowały gorączkę, zmęczenie, bóle mięśniowe oraz bóle głowy. Niektóre badania wykazały również odchyłki w badaniach laboratoryjnych, takie jak: zmniejszenie stężenia hemoglobiny, zwiększenie stężenia bilirubiny, zmienione poziomy SGOT i SGPT. Żadna z nich nie przejawiała manifestacji klinicznych i ustępowały samoistnie (6).
Szczepienia przeciwko SARS CoV-2 - Wstrząs anafilaktyczny
W ciągu kilku tygodni po wprowadzeniu do obrotu szczepionki Pfizer/BioNTech amerykańskie CDC poinformowało o 21 przypadkach wstrząsu anafilaktycznego po szczepieniu preparatem BNT162b2 (11,1 przypadków na 1 mln. dawek), przy czym 71% z nich miało miejsce w ciągu 15 min po zaszczepieniu (7). Prawdopodobną przyczyną wstrząsu anafilaktycznego była reakcja uczuleniowa na glikol polietylenowy (PEG), który pełni rolę substancji pomocniczej ułatwiającej transport liposomów zawierających mRNA do komórek i pozwalających na syntezę białka kolca, będącego antygenem stymulującym odpowiedź układu odpornościowego przeciwko SARS-CoV-2. Po dwóch doniesieniach o reakcjach alergicznych w Wielkiej Brytanii 08.12.2020 r. brytyjska agencja regulacyjna (Medicines and Healthcare products Regulatory Agency; MHRA) zaktualizowała swoje wytyczne i stwierdziła, iż osoby z epizodami reakcji anafilaktycznych w kierunku szczepionek, leków czy żywności nie powinny otrzymywać szczepionki Pfizer/BioNTech. Ponadto MHRA zaleciła, aby osoby, u których wystąpiła anafilaksja po pierwszej dawce szczepionki mRNA BNT162b2, nie otrzymywały jej drugiej dawki i aby wszyscy pacjenci byli monitorowani przez co najmniej 15 minut po zaszczepieniu. Jednak już 30.12.2020, po przeglądzie dodatkowych danych, powyższe wytyczne zostały dodatkowo zaktualizowane w kwestii podawania szczepionki osobom z alergiami pokarmowymi w wywiadzie (8). Po zatwierdzeniu szczepionki Pfizer/BioNTech na terenie Unii Europejskiej także Europejska Akademia Alergii i Immunologii Klinicznej (EAACI) wydała swoje stanowisko dotyczące diagnozowania, postępowania i zapobiegania ciężkim reakcjom alergicznym na szczepionki COVID-19, które wyraźnie stwierdza, że szczepionki te są przeciwwskazane tylko wtedy, gdy występuje alergia na jeden ze ich składników lub jeśli wystąpiła ciężka reakcja alergiczna na pierwszą jej dawkę. W stanowisku tym przedstawiono również uproszczony algorytm profilaktyki, diagnostyki i leczenia ciężkich reakcji alergicznych oraz listę zalecanych leków i sprzętu dla ośrodków szczepień (9). Ponieważ częstość występowania reakcji anafilaktycznych po szczepieniach przeciwko SARS-CoV-2 jest niewielka zalecane jest szczepienie pomimo braku wykonania testów przesiewowych w kierunku alergii na szczepionkę przeciwko SARS-CoV-2 czy też jej substancje pomocnicze.
Szczepienia przeciwko SARS CoV-2 - Zdarzenia zakrzepowo-zatorowe
Natomiast w komunikacie z 07.04.2021 Europejska Agencja Leków (EMA) podała, że zdarzenia zakrzepowo-zatorowe przebiegające z małopłytkowością powinny być uwzględnione jako bardzo rzadkie zdarzenia niepożądane po podaniu szczepionki wektorowej Vaxzevria produkowanej przez firmę AstraZeneca (10). Zgłaszane były bowiem nietypowe epizody zakrzepowo-zatorowe przebiegające z małopłytkowością, rzadziej również z krwawieniami, które dotyczyły naczyń mózgu (ang. cerebral venous sinus thrombosis; CVST), żył trzewnych (ang. splanchnic veins thrombosis; SVT) oraz tętnic. Podobne zjawiska obserwowano także w przypadku podania szczepionki firmy Johnson&Johnson.
Większość ze zgłaszanych przypadków dotyczyła kobiet w wieku poniżej 60 lat i występowała w ciągu pierwszych 14 dni po podaniu pierwszej dawki szczepionki (11). Patomechanizmem opisywanych zdarzeń zakrzepowych po szczepieniu preparatami wektorowymi polega na nieprawidłowej odpowiedzi immunologicznej prowadzącej do stanu podobnego do tego, który czasami obserwuje się u pacjentów leczonych heparyną, tzw. zakrzepowej małopłytkowości wywołanej heparyną (ang. heparin-induced thrombocytopenia; HIT) (12).
Z tego też powodu w odniesieniu do zaobserwowanego zjawiska stworzono termin zakrzepowej małopłytkowości wywołanej szczepieniami (ang. vaccine-induced immune thrombotic thrombocytopenia; VITT) (13). Nie zidentyfikowano jednak konkretnych czynników ryzyka wystąpienia tych zdarzeń. Doprowadziły one do czasowego zawieszenia stosowania szczepionki Vaxzevria w różnych krajach europejskich oraz szczepionki COVID-19 Vaccine Janssen w Stanach Zjednoczonych, gdzie stosowne organy regulacyjne rozpoczęły dochodzenia w sprawie potencjalnych związków przyczynowo-skutkowych.
Postuluje się więc, że reakcja immunologiczna indukowana przez szczepionki wektorowe może prowadzić nie tylko do małopłytkowości i zakrzepicy żył mózgowo-trzewnych, ale także do innych epizodów zakrzepowo-zatorowych (14). Z tego też powodu EMA zaleca, aby personel medyczny zwracał szczególną uwagę na objawy wskazujące na możliwość zaistnienia zdarzeń zakrzepowo-zatorowych oraz przypadków małopłytkowości, tak, by móc szybko wdrożyć odpowiednie i skuteczne leczenie. Należy również edukować osoby szczepione, aby natychmiast zgłosiły się do lekarza, jeśli tylko wystąpią u nich określone objawy pod postacią duszności, bólu w klatce piersiowej, obrzęku kończyn dolnych, uporczywych bóli brzucha, silnych i uporczywych bóli głowy, niewyraźnego widzenia, czy wreszcie krwawych podbiegnięć pojawiających się poza miejscem wkłucia w kilka dni po szczepieniu (12).
Szczepienia przeciwko SARS CoV-2 - Zapalenie mięśnia sercowego
Kolejnym powikłaniem szczepień przeciwko SARS-CoV-2 są zapalenia mięśnia sercowego i/lub zapalenie osierdzia, występujące po podaniu preparatów mRNA u nastolatków i młodych dorosłych. Według amerykańskiego Advisory Committee on Immunization Practices po podaniu ok. 300 mln. dawek szczepionek mRNA przeciwko SARS-CoV-2 do 11.06.2021 zgłoszono 1226 doniesień o prawdopodobnych przypadkach zapalenia mięśnia sercowego/osierdzia do bazy VAERS. 67% z nich nastąpiło po podaniu drugiej dawki szczepionki, z czego 79% stwierdzono u mężczyzn, z których większość stanowiły osoby w wieku poniżej 30 lat, przy medianie wieku 24 lat (15). Jak do tej pory opublikowano kilkanaście prac opisujących przypadki zapalenia mięśnia sercowego po szczepieniu przeciwko SARS-CoV-2 preparatami mRNA (16). Opisywani pacjenci zgłaszali się do lekarza z bólem w klatce piersiowej, zwykle 2 do 3 dni po podaniu drugiej dawki szczepionki mRNA, który niekiedy był poprzedzony gorączką i bólami mięśniowymi w 1 dzień po szczepieniu. Zgłaszali się głównie młodzi mężczyźni wymagający hospitalizacji z powodu zapalenia mięśnia sercowego, ale bez historii choroby COVID-19 lub ewentualnych chorób współistniejących. U wszystkich z nich testy RT-qPCR dały wynik negatywny dla materiału genetycznego SARS-CoV-2, zaś w większości przypadków poziom przeciwciał przeciwko SARS-CoV-2 był bardzo wysoki, co wyraźnie sugerowałoby skuteczną immunizację. Wszyscy pacjenci mieli także podwyższony poziom troponin, osiągający najwyższy poziom zwykle 3 dni po szczepieniu. W większości przypadków EKG było nieprawidłowe z uniesieniem odcinka ST. Echokardiogram był nieprawidłowy tylko u 40% badanych, a tylko u niewielkiego odsetka stwierdzano frakcję wyrzutową lewej komory <50% w momencie badania. Obraz rezonansu magnetycznego serca był zawsze nieprawidłowy, z objawami sugerującymi zapalenie mięśnia sercowego. Natomiast podwyższony był także poziom białka C-reaktywnego (CRP), który jednak ulegał obniżaniu wraz z poziomem troponin podczas hospitalizacji. Stwierdzono, że u prawie wszystkich pacjentów objawy ustępowały wraz z poprawą markerów diagnostycznych i wyników diagnostyki obrazowej niezależnie od wdrożonego leczenia (16).
Także Europejska Agencja Leków wydała 09.07.2021 oświadczenie, w którym stwierdziła, że zapalenia mięśnia sercowego i/lub zapalenia osierdzia mogą wystąpić w bardzo rzadkich przypadkach po szczepieniu szczepionkami mRNA Comirnaty (Pfizer/BioNTech) i Spikevax (Moderna). W swym komunikacie EMA podkreśliła jednak wyraźnie, iż korzyści ze szczepień przeciwko COVID-19 preparatami mRNA nadal przewyższają potencjalne ryzyko z nim związane (17).
Podsumowanie
W podsumowaniu należy stanowczo zaznaczyć, że dostępne szczepionki przeciwko SARS-CoV-2 charakteryzują się one wysoką skutecznością i bardzo niskim prawdopodobieństwem wystąpienia poważnych reakcji niepożądanych. Jak dotąd zidentyfikowano kilka możliwych ciężkich działań niepożądanych, chociaż częstość ich występowania jest niewielka. Trzeba ufać, że wiarygodne dane naukowe pomogą wyeliminować strach przed szczepieniami w społeczeństwie i dostarczą wskazówek dotyczących postępowania w przypadku skutków ubocznych związanych z programem szczepień.
AUTORZY:
dr hab. n. med. Tomasz Dzieciątkowski, mgr Paulina Otto
Katedra i Zakład Mikrobiologii Lekarskiej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
kierownik: prof. dr hab. Grażyna Młynarczyk
dr n. wet. Anna Golke
Katedra Nauk Przedklinicznych, Wydział Medycyny Weterynaryjnej Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego
kierownik: dr. hab. Małgorzata Gieryńska
Adres do korespondencji:
dr hab. Tomasz Dzieciątkowski
ul. Chałubińskiego 5, 02-004 Warszawa
tel./fax. 022 628 27 39
mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Cytat: Dzieciątkowski T. Otto P. Golke A. Szczepienia przeciwko SARS CoV-2 i związane z nimi niepożądane odczyny poszczepienne, Nowy Gabinet Ginekologiczny nr. 5/2021 (60) s. 12-14
Bibliografia:
1. Golke A, Piekarska K, Dzieciątkowski T. Coronaviruses - a new old menace. Postepy Biochem. 2021; 66: 303-308. doi: 10.18388/pb.2020_357.
2. Dzieciątkowski T. Otto P. Szczepionki przeciwko SARS-CoV-2: obecny stan wiedzy. Terapia 2020; 6: 1-3.
3. https://www.who.int/publications/m/item/draft-landscape-of-covid-19-candidate-vaccines (dostęp: 12.11.2021)
4. https://www.raps.org/news-and-articles/news-articles/2020/3/covid-19-vaccine-tracker (dostęp: 12.11.2021)
5. https://www.fda.gov/news-events/press-announcements/fda-approves-first-covid-19-vaccine (dostęp: 15.11.2021)
6. Kaur RJ, Dutta S, Bhardwaj P i wsp. Adverse events reported from COVID-19 vaccine trials: A systematic review. Indian J Clin Biochem. 2021; 1-13. doi:10.1007/s12291-021-00968-z
7. CDC COVID-19 Response Team, Food and Drug Administration. Allergic reactions including anaphylaxis after receipt of the first dose of Moderna COVID-19 Vaccine - United States, December 21, 2020-January 10, 2021. MMWR Morb Mortal Wkly Rep. 2021; 70: 125-9. doi: 10.15585/mmwr.mm7004e1
8. https://www.gov.uk/government/news/confirmation-of-guidance-to-vaccination-centres-on-managing-allergic-reactions-following-covid-19-vaccination-with-the-pfizer-biontech-vaccine (dostęp: 15.11.2021)
9. Sokolowska M, Eiwegger T, Ollert M i wsp. EAACI statement on the diagnosis, management and prevention of severe allergic reactions to COVID-19 vaccines. Allergy. 2021; 76: 1629-39. doi: 10.1111/all.14739.
10. https://www.ema.europa.eu/en/news/astrazenecas-covid-19-vaccine-ema-finds-possible-link-very-rare-cases-unusual-blood-clots-low-blood (dostęp: 15.11.2021)
11. Marcucci R, Marietta M. Vaccine-induced thrombotic thrombocytopenia: the elusive link between thrombosis and adenovirus-based SARS-CoV-2 vaccines. Intern Emerg Med. 2021; 16: 1113-9. doi:10.1007/s11739-021-02793-x
12. Muir KL, Kallam A, Koepsell SA i wsp. Thrombotic thrombocytopenia after Ad26.COV2.S vaccination. N Engl J Med. 2021; 384: 1964-5. doi:10.1056/NEJMc2105869
13. Rzymski P, Perek B, Flisiak R. Thrombotic thrombocytopenia after COVID-19 vaccination: In search of the underlying mechanism. Vaccines (Basel). 2021; 9: 559. doi:10.3390/vaccines9060559
14. Cari L, Fiore P, Naghavi Alhosseini M i wsp. Blood clots and bleeding events following BNT162b2 and ChAdOx1 nCoV-19 vaccine: An analysis of European data. J Autoimmun. 2021; 122: 102685. doi:10.1016/j.jaut.2021.102685
15. https://www.cdc.gov/vaccines/acip/meetings/slides-2021-06.html (dostęp: 15.11.2021)
16. Bozkurt B, Kamat I, Hotez PJ. Myocarditis With COVID-19 mRNA Vaccines. Circulation. 2021; 144: 471-84. doi: 10.1161/CIRCULATIONAHA.121.056135.
17. https://www.ema.europa.eu/en/news/comirnaty-spikevax-possible-link-very-rare-cases-myocarditis-pericarditis (dostęp: 21.09.2021)
_________________________________
Dowiedz się więcej:
Więcej artykułów w "Nowy Gabinet Ginekologiczny" - zamów prenumeratę lub kup prenumeratę w naszym sklepie.
