Naukowcy dowodzą, że właściwa dieta to jeden z ważnych i niestety niedocenianych filarów leczenia endometriozy. Na czym polega dieta w endometriozie? Co jeść, a czego unikać, by złagodzić uciążliwe dolegliwości, poprawić samopoczucie i kondycję pacjentek z endometriozą?

 

Słowo endometrioza znane od prawie 100 lat nasuwa wiele pytań w większości pozostawionych bez odpowiedzi. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) endometrioza dotyczy od 0,5 do 5 proc. płodnych kobiet, u bezpłodnych stwierdzana jest aż w 25-40 proc. przypadków. Bezpłodność u kobiet z endometriozą jest 6 do 8 razy większa niż u kobiet zdrowych. Endometriozę rozpoznaje się zarówno u nastolatek (25-38,3 proc.), jak i u kobiet w wieku przedmenopauzalnym (2,5-5,9 proc.). U kobiet w wieku rozrodczym endometrioza jest schorzeniem częstszym niż AIDS czy choroby nowotworowe. To szokujące dane kliniczne.

Endometrioza – rozpoznanie

Bolesne miesiączki, przewlekły ból miednicy czy uciążliwe dolegliwości żołądkowo-jelitowe, z takimi objawami zmaga się nawet milion Polek. Niektóre dopiero niedawno poznały przyczynę cierpienia, inne nadal cierpią w samotności i niezrozumieniu, a choroba wciąż pozostaje niezdiagnozowana nawet przez kilka lat. Przyczyną kłopotów jest endometrioza.

Niestety mimo upływu czasu,100 lat od opisania pierwszych objawów endometriozy, nie poczyniono znaczących inwestycji w poszukiwaniu metod długotrwałego i skutecznego jej leczenia. Nadal późno rozpoznana, źle leczona lub nie leczona endometrioza może prowadzić do licznych powikłań, spośród których powikłania jelitowe mogą stanowić bezpośrednie zagrożenie życia z powodu możliwych krwotoków i perforacji.

Znacznym postępem w skuteczności leczenia jest fakt wprowadzenia nowych rekomendacji Kanadyjskiego Towarzystwa Położników i Ginekologów (SOGC) w lipcu 2010 r., w których podkreślono możliwość leczenia bólu związanego z endometriozą bez konieczności wcześniejszej weryfikacji w trakcie wykonanej laparoskopii lub laparotomii. Należy również zwrócić uwagę, że zabiegi laparoskopowe wykonywane w trakcie diagnostyki endometriozy są obarczone istotnym, bo ponad 8,9% ryzykiem powstania powikłań.

Według najnowszych ustaleń klinicznych przeprowadzenie bardzo dokładnej diagnostyki, a zwłaszcza zebrania wywiadu lekarskiego, wraz z badaniem fizykalnym (badanie ginekologiczne: przez pochwę i odbytnicę) z wykonanym przezpochwowym badaniem ultrasonograficznym, a w niektórych przypadkach (krwawienia z odbytu – podejrzenie endometriozy przegrody pochwowo-odbytniczej) badaniem diagnostycznym odbytnicy i jelita, takich jak kolonoskopia czy USG przezodbytnicze, daje możliwość postawienia właściwego rozpoznania i rozpoczęcie leczenia.

U niektórych pacjentek (około 28%) z rozpoznaną endometriozą obserwuje się podwyższenie w surowicy krwi poziomu markera nowotworowego Ca 125, ale ze względu na niską czułość tej metody nie jest ona obecnie zalecana jako diagnostyka leczenia endometriozy i monitorowana.

Wykazano, że endometrioza jest diagnozowana średnio po 5-8 latach od pojawienia się pierwszych objawów choroby. Co jest powodem tak późnego jej rozpoznawania? Głównie jest to brak świadomości u kobiet dotyczący samej choroby. Ważnym aspektem staje się nadal brak skutecznych bezinwazyjnych metod diagnostycznych, a także źle dobrane postępowanie terapeutyczne, które w dłuższym okresie może powodować liczne działania niepożądane, oraz z reguły zbyt krótki czas leczenia.

Należy pamiętać, że skuteczność wykonywanych zabiegów chirurgicznych, stosowanych w trakcie leczenia endometriozy, w dużej mierze wynika z indywidualnych umiejętności chirurga.

Obecnie obok klasycznych metod diagnostyki i leczenia endometriozy dużą rolę w terapii endometriozy zaczyna odgrywać odpowiednio dobrana dieta.

Dlaczego dieta może pomóc

Endometrioza czyli gruczolistość macicy polega na nieprawidłowym i niekontrolowanym rozroście tkanki endometrialnej poza macicę, najczęściej w jamie otrzewnej. Dużą rolę w rozwoju endometriozy przypisuje się estrogenowi. Zwiększona produkcja oraz ilość krążącego estrogenu mogą przyczyniać się do namnażania komórek błony śluzowej w jamie otrzewnowej, w przewodzie pokarmowym lub układzie moczowym. Taka nieprawidłowa tkanka powoduje w organizmie przewlekłą reakcję zapalną. Tkanka endometrialna reaguje na zmiany hormonalne cyklu miesiączkowego. Złuszczające się komórki i krew nie mają ujścia, prowadząc do infekcji i blizn w tkankach. To zaś powoduje dolegliwości bólowe, biegunki oraz nudności kończące się wymiotami. Pacjentki są przewlekle zmęczone i mają problem z płodnością.

W leczeniu endometriozy stosuje się metody chirurgiczne i farmakologiczne. Ale nawet one nie gwarantują braku nawrotu choroby, nie likwidują przyczyny i nie zawsze przyczyniają się do poprawy dobrostanu pacjentki. Ostatnio coraz większą uwagę zwraca się na kluczową rolę diety i aktywności fizycznej w terapii endometriozy. Uważa się, że zmiany w diecie mogą wzmocnić odporność, usprawnić pracę przewodu pokarmowego i złagodzić dolegliwości towarzyszące endometriozie.

Kwasy tłuszczowe – rodzaj ma znaczenie

Wysokie spożycie tłuszczu w diecie kobiet może nasilać objawy endometriozy. Dieta wysokotłuszczowa wiąże się ze wzrostem stężenia estronu i estradiolu w surowicy krwi, co może powiększać pulę estrogenów i nasilać objawy endometriozy. Szczególnie niekorzystne są kwasy tłuszczowe trans oraz olej palmowy, które znacząco zwiększają ryzyko wystąpienia endometriozy u kobiet.

Kwasy tłuszczowe trans – TFA (z ang. trans fatty acids), czyli nienasycone kwasy tłuszczowe typu trans, to izomery powstałe w wyniku uwodornienia (utwardzenia) olejów roślinnych. Choć same oleje roślinne są korzystne dla zdrowia, proces ich utwardzania zmienia ich właściwości. Co ciekawe tłuszcze trans występują w przyrodzie naturalnie, np. w mleku (i jego przetworach, np. w maśle) oraz w mięsie zwierząt rzeźnych. Najmniej tłuszczów trans jest w wieprzowinie i drobiu, najwięcej – w wołowinie i baraninie. Naturalnie występujące tłuszcze trans nie są szkodliwe dla zdrowia, ponieważ mają inny profil kwasów tłuszczowych niż tłuszcze trans otrzymywane przemysłowo. Na przykład w maśle znajdują się naturalne izomery trans, takie jak kwas wakcenowy i skoniugowany kwas linolowy CLA o bardzo wysokiej aktywności antyoksydacyjnej. Natomiast spożycie tłuszczów trans otrzymywanych przemysłowo zwiększa ryzyko endometriozy o 48 proc. w porównaniu z kobietami, które spożywają mniej tych tłuszczów. U mężczyzn stwierdzono odwrotną zależność pomiędzy poziomem tłuszczów trans w nasieniu a stężeniem w nich plemników. Głównym źródłem szkodliwych kwasów trans są produkty wysokoprzetworzone. Zawierają one także sporo oleju palmowego i  przeciwieństwie do większości olejów roślinnych ok. 50 proc. kwasów tłuszczowych nasyconych. Dla porównania krajowy olej rzepakowy ma ich zaledwie 7 proc. Nasycone kwasy tłuszczowe sprzyjają nadwadze i otyłości, co może nasilać objawy endometriozy [Stacey i wsp.].

Kobiety chorujące na endometriozę powinny natomiast wzbogacić dietę w wielonienasycone kwasy tłuszczowe PUFA (z ang. polyunsaturated fatty  acids). Ich zmniejszone spożycie sprzyja stanom zapalnym i w konsekwencji nasila stres oksydacyjny [Savaris]. PUFA są zbudowane z długich łańcuchów węglowych, pomiędzy którymi występują co najmniej 2 wiązania podwójne. W tej grupie wyróżnia się:

• kwasy omega-6 do których należy kwas linolowy (LA) i kwas arachidonowy (AA)
• kwasy omega-3: kwas alfa-linolenowy (ALA), kwas dokozaheksaenowy (DHA) i eikozapentaenowy (EPA). Z kwasu alfa-linolenowego w organizmie człowieka mogą powstawać kwasy DHA i EPA. Proces ten jest jednak mało wydajny, dlatego kwasy tłuszczowe omega-3, zwłaszcza EPA należy spożywać wraz z dietą.

Jak pokazują badania, kobiety z wyższym poziomem EPA w surowicy były o 82 proc. mniej narażone na wystąpienie endometriozy niż kobiety z niższym stężeniem [Hopemani wsp.].

Kwas arachidonowy (AA), należący do grupy kwasów omega-6, jest substratem do produkcji prostaglandyn (PGE2) i leukotrienów o silnym działaniu prozapalnym. Dlatego ważny jest wzajemny stosunek kwasów omega-6 do omega-3, który powinien wynosić 2:1. Suplementacja kwasami omega-3 może spowolnić wzrost implantów endometrialnych, zmniejszyć ból oraz stan zapalny u kobiet, szczególnie z III i IV stopniem zaawansowania endometriozy [Natsu i wsp., Kanaki i wsp.].

Moc z roślin – błonnik i antyoksydanty

Badania wykazały dodatnią korelację pomiędzy stresem oksydacyjnym a występowaniem endometriozy. Pacjentki cierpiące na tę dolegliwość mają podwyższone markery peroksydacji lipidów, wyższe stężenie oksydowanych lippoprotein oraz niższe stężenie antyoksydantów w płynie otrzewnowym. Reaktywne formy tlenu (wolne rodniki) nasilają angiogenezę i wzrost implantów endometrialnych oraz proliferację ektopowej tkanki endometrium [Foyouzi i wsp.]. Dlatego dieta kobiet zmagających się endometriozą powinna być wzbogacona w warzywa i owoce, bogate w błonnik, który obniża pulę estrogenów oraz ma wpływ na metabolizm hormonów steroidowych. Warzywa i owoce są ponadto głównym źródłem antyoksydantów, zwłaszcza karotenoidów, witaminy C oraz witaminy E. Stężenie tych witamin u pacjentek z endometriozą jest znacznie niższe niż w grupie kobiet zdrowych.

Główne źródła karotenoidów w diecie: marchew, słodkie ziemniaki, dynia, pomidory, melon kantalupa, papaja, mandarynki, pomarańcze, szpinak, jarmuż, awokado, kukurydza.

Główne źródła witaminy C w diecie: natka pietruszki, owoce dzikiej róży, czarna porzeczka, jagody goji, truskawki, papryka, brukselka, kalarepa, brokuły, kapusta, kalafior.

Główne źródła witaminy E w diecie: nasiona słonecznika i dyni, sezam, migdały, orzechy włoskie, zarodki pszenne, pełnoziarniste produkty zbożowe (makarony, pieczywo), kasze, oliwki.

Ważną rolę w terapii endometriozy mogą pełnić także inne antyoksydanty:

• bioflawonoidy, które skutecznie usuwają z organizmu wolne rodniki; można je znaleźć w aronii, owocach jagodowych, czerwonej fasoli, czerwonej kapuście, selerze, pietruszce, karczochach, oliwkach, brokułach, brukselce, morelach i czerwonej papryce;
• indolo-3-karbinol, zawarty w warzywach krzyżowych (brokułach, kalarepie, brukselce i kapuście), który wspiera metabolizm estrogenów w wątrobie; chroni przed kumulacją toksycznego 16--hydroksy estrogenu, który ma silne działanie pro-nowotworowe; co ważne substancje zawarte w warzywach krzyżowych aktywują enzymy zarówno pierwszej, jak i drugiej fazy detoksykacji w wątrobie; dieta bogata w kapustę, brokuły i brukselkę może usprawnić działanie enzymów detoksykacyjnych w wątrobie nawet o 37 proc.; ułatwia to usuwanie z organizmu substancji toksycznych, nasilających objawy endometriozy;
• kwercytyna – ma właściwości przeciwutleniające, przeciwzapalne oraz immunomodulujące; kwercetyna pobudza odpowiedź komórkową, a hamuje odpowiedź humoralną; może to przyczynić się do zmniejszenia ilości cytokin prozapalnych występujących u pacjentek chorujących na endometriozę; głównym źródłem kwercytyny w diecie są: czerwone owoce, papryka, czerwona cebula, borówki, jabłka, por i czosnek [Gier].

Diety specjalne w leczeniu endometriozy

Endometriozę uważa się za chorobę z autoagresji, która wiąże się z dolegliwościami ze strony przewodu pokarmowego, takimi jak silne bóle brzucha, wzdęcia czy dyskomfort. Wiele z nich do złudzenia przypomina objawy nadwrażliwego jelita lub nietolerancji pokarmowych, np. na gluten. Dlatego naukowcy przeanalizowali także skuteczność stosowania diety bezglutenowej w łagodzeniu bólu endometrialnego i wpływu tej diety na komfort życia pacjentek. Po 12 miesiącach stosowania diety bezglutenowej u 207 pacjentek z ciężkimi i bolesnymi objawami endometriozy zaobserwowano statystycznie istotne zmniejszenie ilości objawów u 75 proc. kobiet biorących udział w badaniu. U pozostałych uczestniczek nie odnotowano znaczącej poprawy. Żadna z nich nie zgłaszała jednak pogorszenia dolegliwości [Marziani i wsp.]. Podobną skuteczność obserwowano w przypadku diety o niskiej zawartości FODMAP, zalecanej w przypadku nadwrażliwego jelita. W badaniach z udziałem 58 kobiet z endometriozą zaobserwowano znaczne złagodzenie dolegliwości jelitowych u 72 proc. uczestniczek badania [Moore i wsp.]

Dieta w endometriozie. To może pomóc

Endometrioza wiąże się z przewlekłym stanem zapalnym. Dlatego w łagodzeniu jej objawów mogą pomóc produkty o właściwościach przeciwzapalnych, takie jak kurkuma i zielona herbata.

Kurkuma zawiera kurkuminę. Jest to silny przeciwutleniacz o właściwościach przeciwzapalnych i przeciwnowotworowych. Kurkumina hamuje proliferacje komórek endometrialnych. Zawartość kurkuminy w kurkumie wynosi zaledwie 2 proc. W 7 g kurkumy jest zaledwie 140 mg kurkuminy. Jej przyswajalność jest bardzo słaba, ponieważ kurkuma nie rozpuszcza się w wodzie. Można ją zwiększyć nawet kilkaset razy, łącząc ją z czarnym pieprzem. Zawarta w nim piperyna zwiększa przyswajalność kurkuminy o 2000 proc. [Arablou T].

Zielona herbata zawiera galusan epigallokatechiny, który może blokować aktywację komórek endometrium indukowaną estrogenami. Katechiny, które stanowią 30-40 proc. jej suchej masy mają silne działanie przeciwutleniające. Pomagają usuwać z organizmu wolne rodniki oraz dioksyny – polichlorowane bifenyle i polibromowane bifenyle – chemiczne wersje estrogenów, które wiążą się z wyższą częstotliwością występowania endometriozy.

 

Odkryto, że stężenie witaminy D3 w surowicy jest odwrotnie proporcjonalne do ryzyka wystąpienia endometriozy. Kobiety o najwyższym stężeniu witaminy D3 miały o 24 proc. mniejsze ryzyko endometriozy niż kobiety z najniższym stężeniem tej witaminy. Witamina D3 może hamować rozwój endometriozy poprzez zmniejszanie stanów zapalnych, proliferacji i inwazji komórek endometrium [Mijashita M i wsp.].

 

Dieta w endometriozie – co jeść? Dieta na endometriozę powinna zawierać: bezglutenowe produkty zbożowe – 2-3 porcje dziennie (porcja, to 2 kromki bezglutenowego pieczywa lub szklanka gotowanego ryżu, komosy, amarantusa, kaszy jaglanej lub kaszy gryczanej); nabiał – najlepiej naturalny o obniżonej zawartości tłuszczu – 1-2 porcje dziennie (porcja, to w sumie 200 g nabiału, np. 150 g jogurtu, kefiru lub maślanki i 50 g chudego twarogu); u osób ze stwierdzoną nietolerancją laktozy tradycyjny nabiał warto zastąpić nabiałem bez laktozy; jaja kurze – 3-4 tygodniowo; warzywa – 4-5 porcji dziennie (porcja, to filiżanka pokrojonych warzyw); polecane są: pomidory, papryka, sałata, miksy sałat, jarmuż, szpinak, marchew, bakłażan, papryka zielona, żółta i czerwona; najlepsze są warzywa surowe; w przypadku silnych wzdęć lepsze jednak będą warzywa gotowane na parze; owoce – 1-2 porcje dziennie (porcja, to filiżanka pokrojonych owoców: cytryna, pomarańcza, mandarynka, granat, jagody, borówki, grejepfrut; ryby morskie – 2-3 porcje tygodniowo (porcja, to 150 g ryb); drób – 2-3 porcje tygodniowo (porcja, to 150 g mięsa); nasiona i orzechy – 30 g garść dziennie orzechów włoskich lub migdałów, 2 łyżki nasion słonecznika, siemienia lnianego lub pestek dyni; warzywa strączkowe – 2-3 porcje tygodniowo (porcja, to filiżanka warzyw strączkowych) – polecane są soczewica, ciecierzyca, fasolka szparagowa; zioła i przyprawy – natka, koperek, bazylia, cząber, majeranek, koper włoski, które pomagają łagodzić wzdęcia towarzyszące endometriozie.

 

Dieta w endometriozie – czego unikać?   Na liście produktów o działaniu prozapalnym, zwiększających ryzyko endometriozy i nasilających jej objawy są: produkty wysoko przetworzone, bogate w kwasy tłuszczowe trans i olej palmowy, takie jak: chipsy, chrupki, paluszki, krakersy i inne słone przekąski; dzięki tłuszczom trans są bardziej chrupkie i lepiej smakują; im bardziej chrupiące chipsy lub krakersy, tym zawierają więcej kwasów trans; niekorzystne tłuszcze można znaleźć także w słodyczach, takich jak: pączki (smażone na tłuszczach używanych wielokrotnie), ciasta, ciastka, herbatniki, biszkopty, produkty czekoladowe oraz margaryny twarde (te w kostce) i miksy do smarowania pieczywa; cukry proste, zwarte w słodkich napojach gazowanych, słodyczach, a także wyrobach cukierniczych i nabiale smakowym (np. jogurtach o smaku owocowym z dodatkiem cukrów), sprzyjają nadwadze i otyłości, które wiążą się ze wzrostem stężenia estrogenów; cukry proste przyczyniają się do powstawania stanów zapalnych w organizmie; sprzyjają rozwojowi grzybów, takich jak Candida albicans, które mogą przyczyniać się do powstawania dodatkowych objawów przy endometriozie; czerwone mięso (wołowina, wieprzowina) – przy jego zwiększonym spożyciu obserwuje się wzrost stężenia osoczowych markerów zapalnych; niektóre badania sugerują powiązanie spożycia czerwonego mięsa ze wzrostem stężenia estrogenów; ryzyko wystąpienia endometriozy wśród kobiet spożywających jedną porcję czerwonego mięsa dziennie jest dwukrotnie większe; pacjentki, które w swojej diecie ograniczają spożycie czerwonego mięsa do mniej niż trzech porcji tygodniowo, a dodatkowo wzbogacają swoją dietę w porcje świeżych warzyw i owoców, mają o 70 proc. mniejsze ryzyko wystąpienia endometriozy [Gier]; napoje z kofeiną oraz alkohol – nadmierne spożycie mocnej kawy i herbaty oraz energetyków z kofeiną może podwyższać stężenie estrogenów, co działa jak impuls wyzwalający endometriozę; alkohol natomiast obciąża wątrobę, która pomaga usuwać nadmiar estrogenów z organizmu; produkty ze sztucznymi słodzikami przyspieszają ruchy jelit, działając rozwalniająco; mogą sprzyjać biegunkom i nasilać wzdęcia, z którymi borykają się pacjentki cierpiące na endometriozę.

 

 

Dieta w endometriozie. Przykładowy jadłospis Śniadanie Pudding z nasionami chia i owocami. Składniki na 1 porcję: mleko ryżowe – pół szklanki (125 g), nasiona chia – 2 łyżki (20 g), cynamon ¼ łyżeczki – 3 g, borówki – garść (50 g). Mleko ryżowe wymieszać z nasionami chia i cynamonem. Odstawić na ok. pół godziny, mieszając od czasu do czasu. Przykryć np. folią spożywczą i wstawić do lodówki na kilka godzin, najlepiej na noc. Gotowy pudding rozłożyć do szklanek lub pucharków, udekorować owocami. II śniadanie 2 kromki bezglutenowego pieczywa (60 g) z pastą z kaszy gryczanej i warzywami (sałata, pomidor, kiełki, kawałek papryki czerwonej). Pasta z kaszy gryczanej. Składniki: pół szklanki ugotowanej na sypko kaszy gryczanej, ząbek czosnku, 4-5 suszonych pomidorów, pół łyżeczki musztardy, łyżka posiekanej natki i lub koperku, sól i pieprz do smaku. Składniki zmiksować. Doprawić solą i pieprzem. Obiad Delikatny filet z dorsza w sosie szpinakowym z ryżem i surówką. Składniki: filet z dorsza 100-150 g, szpinak świeże liście – 200 g, cebula – mała sztuka, czosnek – ząbek, jogurt naturalny – 3 łyżki (60 g), olej rzepakowy – łyżka (10 g), sól i kolorowy pieprz do smaku. Małą cebulkę posiekać i zeszklić na odrobinie oliwy. Dodać szpinak i ząbek czosnku przeciśnięty przez praskę. Dusić pod przykryciem 2-3 minuty, co jakiś czas mieszając. Dodać jogurt. Doprawić solą i kolorowym pieprzem. Sos przełożyć do naczynia żaroodpornego, na nim położyć doprawione filety rybne. Naczynie włożyć do piekarnika nagrzanego do 180 stopni. Piec ok. 20-30 min. Podawać z ryżem ugotowanym na sypko w wodzie z dodatkiem kurkumy oraz z sałatą z pomidorem i sosem vinegret. Podwieczorek Sałatka z kiełkami i orzechami. Składniki: roszponka – 2 garści (50 g), kiełki rzodkiewki, słonecznika lub lucerny po 2 garści (50 g), pomidorki koktajlowe – 6-8 sztuk (100 g), orzechy włoskie – garść pokruszonych orzechów (30 g), łyżka oleju, rzodkiewka, sok z cytryny, sól i pieprz do smaku. Orzechy upraż na suchej patelni, wymieszaj składniki, polej sosem zrobionym z oleju i soku z cytryny, doprawionego solą i pieprzem. Gotową sałatkę uprażonymi wcześniej orzechami. Kolacja Po szklance koktajlu: z jarmużu i z pomarańczy. Składniki: garść jarmużu, pół średniej pomarańczy, łyżka zmielonego siemienia lnianego, łyżka soku z cytryny. Zmiksować składniki razem ze szklanką letniej przegotowanej wody.

 

 

Literatura:

1. Arablou T., Curcumin and endometriosis: Review on potential roles and molecular mechanisms. Biomedicine & Pharmacotherapy 2018, Volume 97: 91-97https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0753332217346838

2. Chen X., et al. Therapeutic effects of green tea on endometriosis. Critical Reviews in Food Science and Nutrition 2021,https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/10408398.2021.1986465

3. Foyouzi N, Berkkanoglu M, Arici A, Kwintkiewicz J, Izquierdo D, Duleba AJ. Effects ofoxidants and antioxidants on proliferation of endometrial stromal cells. Fertil Steril2004;82(S3):1019–22.

4. Gier D., Leczenie żywieniowe w endometriozie, Nowe trendy w dietetyce, WSIiZ, 2019, 33-38.https://wsiiz.pl/dokumenty/wydawnictwo/publikacje/nowe_trendy_w_dietetyce.pdf

5. Hopeman MM, Riley JK, Frolova AI, Jungheim ES. Serum Polyunsaturated Fatty Acids andEndometriosis. Reprod Scie. 2015; 22(9):1083-1087.

6. Marziali M, Vanza M. Lazzaro S Micossi C, Stolfi VM. Gluten-free diet: a new strategy formanagement of painful endometriosis related symptoms? Minerva Chir 2012; 67(6):499-504.

7. Miyashita M, Koga K, Izumi G, Sue F, Makabe T, Taguchi A i wsp. Effects of 1,25 dihydroxyvitamin D3 on Endometriosis. J Clin Endocrinol Metab 2016;101(6):2371-2379.

8. Moore J.S., Peter R Gibson R.P., Perry R.E., Rebecca E Burgell R.E., Endometriosis in patients with irritable bowel syndrome: Specific symptomatic and demographic profile, and response to the low FODMAP diet. J Obstet Gynaecol . 2017, 57(2):201-205.https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28303579/

9. Natsu S,Konno R,Odagiri K,Soma M,Fujiwara H, Suzuki M. Oral eicosapentaenoic acidsupplementation as possible therapy for endometriosis. Fertil Steril 2008;90(4):1492-1502.

10. Khanaki K, Nouri M,Ardekani AM, Ghassemzadeh A, Shahnazi V, Sadeghi MR, Darabi Mi wsp. Evaluation of the Relationship between Endometriosis and Omega-3 and Omega-6Polyunsaturated Fatty Acids. Iranian Biomedical Journal. 2012;16(1): 38-43.

11. Savaris A.L., do Amaral V.F., Nutrient intake, anthropometric data and correlations with the systemic antioxidant capacity of women with pelvic endometriosis. Eur J Obstet Gynecol reprod Biol. 2011; 158(2):314-318.
12. Stacey A. Missmer., Susan E. Hankinson., Donna Spiegelman., Robert L. Barbieri., Lynn M. Marshall., and David J. Hunter., (2004). Incidence of Laparoscopically Confirmed Endometriosis by Demographic, Anthropometric, and Lifestyle Factors. Am J Epidemiol 2004;160:784–796

Autorzy:

Dr inż. Agnieszka Leciejewska

Dietetyk. Absolwentka i doktorantka Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie na Wydziale Żywienia Człowieka. Układa indywidualne jadłospisy dla osób odchudzających się, chorych oraz cierpiących na kilka współistniejących chorób, takich jak np.: cukrzyca, dna moczanowa, choroby serca, nerek, a także choroby nowotworowe. Dziennikarka (Tina, Przyjaciółka Vita, Zdrowie, Pani Domu, Claudia, Świat Kobiety, Kobieta i Życie, Moje Smaki Życia, Kropka TV, Dobry Tydzień), pisząca artykuły na temat zdrowego stylu życia i odżywiania. Obecnie prowadzi firmę “Zdrowa Dieta”. Zajmuje się poradnictwem żywieniowym w zakresie prawidłowego odżywiania, żywienia dzieci, kobiet w ciąży i osób dorosłych.

lek. Jacek Tulimowski

Konsultant merytoryczny w dziedzinie ginekologii. Specjalista ginekolog – położnik – ultrasonolog. Przez wiele lat związany z Kliniką Nowotworów Narządów Płciowych Kobiecych Centrum Onkologii w Warszawie. Oprócz wykonywania pracy zawodowej od wielu lat zajmuje się propagowaniem wiedzy medycznej w mediach.

 

Artykuł opublikowany w numerze 6/2022 Nowego Gabinetu Ginekologicznego. - Aby pobrać ten numer, proszę kliknąć tutaj.

Dowiedz się więcej - Dieta w endometriozie - Nowy Gabinet Ginekologiczny.

Więcej ciekawych artykułów w "Nowy Gabinet Ginekologiczny" - zamów prenumeratę lub kup prenumeratę w naszym sklepie.