Przed rozpoczęciem udzielania porady lekarskiej i zabiegów lekarz powinien uzyskać zgodę pacjenta. Wymóg ten wynika z autonomii pacjenta i konstytucyjnie gwarantowanej zasady poszanowania życia prywatnego (art. 47 Konstytucji RP) oraz ochrony nietykalności i wolności osobistej (art. 41 Konstytucji RP).
Zgoda pacjenta traktowana jest jako podstawowe jego prawo, a wiec jednocześnie jako obowiązek lekarza. Reguluje to ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. z 2009, Nr 52, poz. 417, z późn. zm.). Mowa jest tu o prawach wszystkich pacjentów, a nie tylko osób hospitalizowanych. Jednocześnie do przestrzegania ustawy zobowiązani zostają wszyscy pracownicy medyczni (a więc nie tylko lekarz, lekarz dentysta, ale również pielęgniarki, położne, diagnostycy laboratoryjni). Ponadto, wspomniane prawo do samostanowienia występuje przy wszystkich świadczeniach zdrowotnych, a zatem nie tylko zabiegach operacyjnych, ale każdej interwencji medycznej polegającej na badaniu stanu zdrowia, rozpoznawaniu chorób i zapobieganiu im, leczeniu i rehabilitacji chorych, czy udzielaniu porad lekarskich (por. art. 2 ust. 1 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty).
W świetle prawa cywilnego przyjmuje się, iż zgoda pacjenta (lub innej uprawnionej osoby) stanowi warunek sine qua non legalności czynności medycznej. Jego niezachowanie skutkuje bezprawnością zabiegu, a tym samym wystąpieniem możliwości dochodzenia roszczeń odszkodowawczych. Lekarz może ponieść odpowiedzialność nawet wówczas, gdy przeprowadzi daną czynność prawidłowo w sensie medycznym i będzie ukierunkowany na poprawę zdrowia pacjenta, ale pogwałci jego autonomię (dokona interwencji wbrew jego woli). Poza możliwością dochodzenia odszkodowania, pacjent może żądać również tzw. zadośćuczynienia pieniężnego. Przysługuje ono z tytułu wyrządzenia tzw. szkody niemajątkowej, czyli inaczej krzywdy (cierpienia moralne, psychiczne). Dodatkową podstawę takich roszczeń stanowi obecnie art. 4 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Przewiduje on bowiem, iż pacjent może zażądać zadośćuczynienia w każdym przypadku zawinionego naruszenia praw pacjenta. Niewątpliwie zaś wykonanie zabiegu bez zgody należy traktować jako naruszenie podstawowego z tych praw.
Według prawa karnego czyn ten jest zagrożony 3 karami: grzywną (od 8.06.2010 r. wynosi ona maksymalnie 1 080 000 zł), karą ograniczenia wolności (od 1 miesiąca do 12 miesięcy) albo karą pozbawienia wolności (od 1 miesiąca do lat 2). Poza tym sąd może orzec tzw. środek karny w postaci zakazu wykonywania zawodu (w granicach od 1 roku do 10 lat).
Naruszenie prawa do samostanowienia jest również tzw. przewinieniem zawodowym, o którym mowa w art. 53 ustawy z dnia 2 grudnia 2009 r. o izbach lekarskich (Dz. U. Nr 219, poz. 1708). Zgodnie z tym przepisem za takie przewinienie uznaje się naruszenie zasad etyki lekarskiej oraz przepisów związanych z wykonywaniem zawodu lekarza. Jak zaś wskazano, konieczność poszanowania autonomii pacjenta wynika z szeregu norm zarówno prawnych, jak i etycznych. Ich nieprzestrzeganie może zatem uzasadniać odpowiedzialność przed sądem lekarskim. Za zachowanie takie sąd może zaś wymierzyć aż 7 rodzajów kar: upomnienie, naganę, karę pieniężną (w wysokości od jednej trzeciej do czterokrotnego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, obowiązującego w chwili wydania orzeczenia w pierwszej instancji), zakaz pełnienia funkcji kierowniczych w jednostkach organizacyjnych ochrony zdrowia na okres od roku do pięciu lat, ograniczenie zakresu czynności w wykonywaniu zawodu lekarza na okres od sześciu miesięcy do dwóch lat, zawieszenie prawa wykonywania zawodu na okres od roku do pięciu lat albo nawet pozbawienie prawa wykonywania zawodu (art. 83 ustawy o izbach lekarskich).
Aby zgoda pacjenta była ważna i obowiązująca musi być świadomie podjęta (lekarz powinien poinformować pacjenta o wszelkich możliwościach i komplikacjach), wyrażona dobrowolnie i przed zabiegiem oraz dostatecznie szczegółowa. (MZ)
